Krótka historia klasztoru, kościoła i Sanktuarium na tle historii Kazimierza Dolnego n/Wisłą
XIII-XIV wiek – Po najazdach Tatarów, Litwinów i Jaćwingów na miejscu obecnego klasztoru Franciszkanów zwanego później „Plebanią Górą” z klasztoru Norbertanek przetrwała tylko niewielka kaplica ku czci Matki Bożej i wieża strażnicza dla miasta. Siostry nazwały osadę ku czci ich fundatora Kazimierza II Sprawiedliwego.
XIV wiek – Następuje rozwój osady Kazimierz, kiedy Władysław Łokietek funduje w 1325 roku farę, a jego syn Kazimierz III Wielki nadaje jej prawa miejskie oraz buduje gotycką świątynię, spichlerze i żurawie.
XVI/XVII wiek – Proboszcz kazimierski ks. Maciej Bech odstępuje „Plebanią Górę” niezwykle zasłużonej dla Kazimierza i klasztoru rodzinie Przybyłów w zamian za pole przy farze. Układ o zamianie ziemi podpisano po odpuście św. Bartłomieja w 1594 roku, a w 1595 roku dokument o zamianie ziemi sygnował kard. Jerzy Radziwiłł, biskup krakowski i król Zygmunt III Waza. Zanim dopełniono formalności prawnych Bartłomiej (ojciec) i Mikołaj (syn) Przybyłowie przy poparciu bogatych mieszczan i kupców obok kaplicy budują kościół pw. Zwiastowania NMP konsekrowany już 11 sierpnia 1591 roku. Aktu tego dokonał biskup pomocniczy krakowski Paweł Dębski. Zachowanymi z tego roku są w klasztornej zakrystii drzwi kute, które wtedy zamykały kościół. Odtąd kapłan zwany prebendarzem lub plebanem sprawował w nim czynności liturgiczne. Stąd wzięła się nazwa wzniesienia „Plebanka”, „Plebania Góra”, albo powstała wcześniej, kiedy jeszcze było własnością plebana (proboszcza) kazimierskiego. Pierwszym prebendarzem i kierownikiem robót był ks. Wojciech ze Żnina, proboszcz janowiecki i senior wikariuszy kazimierskich. Kolejnym do roku 1612 był ks. Kasper z Warki.
1600 – Artysta-malarz Stanisław, być może Szczerbic z Sieciechowa (+1631), mistrz z Kazimierza lub Włoch, Jakub Tebaldi, zięć Mikołaja Przybyły, co wydaje się bardziej prawdopodobne, namalował obraz przedstawiający scenę Zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie według sztychu (miedziorytu) niderlandzkiego rytownika Henricka Goltziusa (1558-1617) z 1594 roku wykonanego w stylu włoskiego artysty renesansu Rafaela Santi. Obraz Zwiastowania, ufundowany przez Alberta (Wojciecha) Bugnerowicza (nobilitowanego w 1595 roku), zięcia Bartłomieja Przybyły, od początku otaczany wielką czcią uważany był za cudowny.
1621 – Zaczyna się odnotowywać łaski otrzymane za wstawiennictwem Matki Bożej Zwiastowania w Księdze “Cudów i Łask”, która zachowała się do XX wieku. Zapisano w niej około 100 cudownych uzdrowień i nawróceń. Maryję w Cudownym Obrazie Zwiastowania nazywa się Panią Kazimierską, a kościół Sanktuarium. Określane jest nawet “Małą Jasną Górą” lub “Jasną Górą Lubelszczyzny”.
1627 – Proboszcz kazimierski ks. Wojciech ze Żnina powierza kościół Zwiastowania NMP i całą „Plebanią Górę” jednej z gałęzi Franciszkanów zwaną Zakonem Reformatów. Dekret erekcyjny potwierdza biskup krakowski Marcin II Szyszkowski. Uroczyste wprowadzenie zakonników nastąpiło 2 lutego 1628 roku. Fundatorem dzieła był sekretarz Zygmunta III Wazy i opat tyniecki – Henryk Firlej z Dąbrownicy, późniejszy biskup przemyski, a następnie poznański.
1638-1668 – Franciszkanie rozbudowują kościół dobudowując prezbiterium i chór zakonny za ołtarzem głównym w miejscu zburzonej wieży strażniczej oraz wydłużając nawę. Zakrystię przerabiają na kaplicę św. Rocha i Sebastiana czyli patronów od epidemii i zaraźliwych chorób. Pod kościołem urządzają podziemia dla pochówku zmarłych zakonników (pogrzebano 108 osób) i dobroczyńców klasztoru (ok. 100 osób) m.in.. z rodzin Przybyłów, Tarłów, Lubomirskich, Polanowskich, Łabęckich i innych związanych z klasztorem.
1655 – Cudowny Obraz i kosztowności, których było ponad 30 funtów złota i srebra zostają wywiezione przez zakonników barką na wyspę Wiślaną pod Jaruntowicami i ukryte przed zbliżającymi się hordami kozaków.
1655-57 – Miasto Kazimierz w czasie „Potopu Szwedzkiego” dwukrotnie okupują Szwedzi pod dowództwem Karola X Gustawa. Zarówno oni jak i wojska Jerzego Rakoczego, księcia Siedmiogrodu, sprzymierzone ze Szwedami, rabują klasztor i klejnoty z Obrazu Matki Bożej oraz niszczą klasztor i kościół.
1658 – Zofia Gniewoszowa, starościna radomska funduje szczerozłotą koronę na głowę Matki Bożej oraz lilię do ręki Archanioła. Obraz i ołtarz zostają ponownie ozdobione wotami i klejnotami.
1680 – Następuje budowa charakterystycznych dla kazimierskiego Sanktuarium schodów z zadaszeniem prowadzących do kościoła. Fundatorami byli: Michał Dębicki i Piotr Franciszek Cieszkowski (późniejszy zakonnik, który zmarł w tutejszym klasztorze 14.09.1709 roku) oraz mieszczanie kazimierscy.
1705-1708 – W czasie szalejącej zarazy zostały zbudowane mury okalające klasztor. Ofiarą epidemii padł Benedykt Średziński, który posługiwał chorym, podobnie jak inni zakonnicy. Morowe powietrze, które dziesiątkowało populację Kazimierza nawiedzało go w latach: 1622, 1628, 1630, 1634, 1641, 1643, 1652-55, 1701-1703 i 1705 -1708. Na pamiątkę zatrzymania wówczas zarazy jako wotum wdzięczności za ocalenie miasta powstała nad nim „Góra Trzech Krzyży”. Dzisiaj jest to jedna z atrakcji miasta jako wspaniały punkt widokowy.
1733 – Na cmentarzu przykościelnym w wnękach muru umieszczone zostały obrazy stacji Drogi Krzyżowej. Reformaci w sposób szczególny szerzyli nabożeństwo Drogi Krzyżowej. Tylko oni mogli ją także erygować.
1769-1771 – Zostaje urządzone nowe wnętrze kościoła w stylu rokokowym (ołtarze, chór zakonny i zakrystia). Prace prowadzili: architekt Hoffman z pałacu Czartoryskich w Puławach, snycerz Wojciech Wnukiewicz z Lublina, rzeźbiarz Wojciech Charytański, stolarz Andrzej Badowski i stolarz-artysta Efrem Karecki – brat zakonny. Obrazy tworzył Malarz z zamku w Wąwolnicy. To on namalował obraz Ukrzyżowanie zasłaniający Cudowny Wizerunek Zwiastowania. Wtedy został wykonany w dzisiejszej postaci ołtarz główny. Cudowny Obraz Pani Kazimierskiej po konserwacji umieszczono w bogato rzeźbionej i złocone ramie. Ołtarz główny i boczne otoczono balustradą. Tak urządzony kościół przetrwał do dziś.
XVIII wiek – Jest to okres największego rozkwitu klasztoru. Mieszka w nim stale ok. 20 zakonników.
W klasztorze umieszczono studia filozofii i teologii, więc są tutaj także klerycy zakonnego seminarium duchownego oraz ich wychowawcy i profesorzy zwani wtedy lektorami. Kapłani zakonni duszpasterzują w całej okolicy. Na stałe obsługują ambonę w farze kazimierskiej w latach 1675 -1825 oraz z przerwami w Janowcu.
1794 – Reformaci oddają na rzecz Powstania Kościuszkowskiego wota nagromadzone przy obrazie. Jest to 38 funtów (ok. 18 kg) złota i srebra. Upadek powstania i rozbiory Polski hamują rozwój klasztoru i kult Cudownego Obrazu. Kazimierz Dolny po III rozbiorze (1795) znalazł się w granicach Austrii, od 1809 roku w Księstwie Warszawskim, zaś po upadku Napoleona w 1815 roku w Królestwie Polskim pod zaborem rosyjskim.
29.06.1827 – Pożar niszczy dachy na kościele i klasztorze oraz wyposażenie świątyni. Uratowany obraz Matki Bożej Zwiastowania zostaje umieszczony w kościele farnym i w niedługim czasie ponownie przeniesiony procesyjnie do klasztoru. Zniszczenia usunięto dzięki pomocy księcia Adama Czartoryskiego z Puław, który był syndykiem klasztoru w latach 1802-32, burmistrza miasta Wawrzyńca Goltza oraz wielkiej ofiarności wiernych.
18.04.1831 – W Kazimierzu toczy się walka powstańców listopadowych z wojskami rosyjskimi. W klasztorze utworzono lazaret dla rannych. Represjonowani za wspieranie powstania zakonnicy w większości rozpraszają się na kilka miesięcy. Następuje ze strony Rosjan długi okres szykan wobec zakonników i zagrożenie likwidacją kazimierskiego klasztoru braci mniejszych, co zresztą nastąpi po Powstaniu Styczniowym.
1841 – Dzięki fundacji Antoniny Czerwińskiej z Różańsk Cudowny Obraz zostaje ozdobiony pozłacanymi i posrebrzanymi sukienkami z metalu i czwartą już z kolei koroną.
1844 – Karol Łabęcki przekazuje klasztorowi plac obok schodów kościelnych dla wygody pielgrzymów.
W 1847 roku wybudowano na nim figurę św. Antoniego z Padwy i stoi tam do dziś, choć obecnie plac nie jest już własnością klasztoru. Ten sam Syndyk klasztoru w roku 1865 podarował zakonnikom ogród przy ul. Krakowskiej.
1855 – Grzegorz Byszewski z Kurowa daruje klasztorowi młyn wietrzny (wiatrak), stojący na górze za starym cmentarzem. Wiatrak ten przez wiele dziesięcioleci ozdabiał panoramę Kazimierza.
1863-64 – W czasie Powstania Styczniowego, którego wybuch nastąpił 22 stycznia 1863 roku, ma miejsce spore zaangażowanie zakonników począwszy od o. Rocha Jaśkiewicza – gwardiana klasztoru i Jakuba Burzyńskiego. O. Leon Głowacki ze wspólnoty w Kazimierzu był kapelanem zgrupowania kazimierskiego. Br. Symeon Czerniakowski, furtian – zginął 8 lutego 1864 roku pod Słupczą, zaś schwytany o. Bonawentura Czerniawski – gwardian z Solca nad Wisłą za udział w powstaniu jako kapelan oddziałów powstańczych został powieszony przez Rosjan – 12 grudnia 1863 r. W klasztorze ukrywał się przez pewien czas podczas rekonwalescencji powstaniec styczniowy Adam Chmielowski – dziś już święty Brat Albert.
18.06.1866 – Rząd carski na mocy wcześniejszego ukazu carskiego z 8.11.1964 roku o kasacji klasztorów katolickich likwiduje klasztor w Kazimierzu w ramach represji za udział zakonników w powstaniu i w związku
z podjętą przez zaborców akcją zwalczania Kościoła katolickiego. Ocaleni zakonnicy zostali przewiezieni do klasztoru etatowego w Pińczowie. Dwóch przeszło do duchowieństwa diecezjalnego. O. Roch Jaśkiewicz – gwardian w czasie powstania – był proboszczem w Klementowicach. Przy klasztorze pozostał jedynie o. Adrian Gałuszkiewicz do obsługi kościoła, którą sprawował do swojej śmierci w 1889 r. Decyzją władz carskich klasztor przeszedł na własność gminy. Po śmierci o. Adriana kościół klasztorny przejęli duchowni diecezjalni, natomiast w klasztorze zamieszkiwała ludność miasta, a później już po wyzwoleniu mieści się w nim bursa szkoły rzemiosł
(1918-31). Pamiątką po tej bursie jest drewniana kapliczka Matki Bożej wykonana w roku 1921 przez uczniów szkoły według projektu Jana Koszyca Witkiewicza.
1915 – Wycofujące się z Kazimierza pod naporem wojska niemieckiego oddziały carskie podpaliły miasto. Klasztor został poważnie zniszczony zarówno przez stacjonujące wojsko, jak i przez pożar.
1928 – Dzięki staraniom mieszczan i przy zaangażowanym wsparciu burmistrza Józefa Kobierskiego franciszkanie na nowo przejmują klasztor dokładnie w 300. rocznicę jego erekcji w Kazimierzu.
1930 – Artysta plastyk I. Łopuszański buduję kamienną statuę Matki Bożej na cmentarzu przykościelnym.
1931 – W klasztorze odbywa się Ogólnopolski Kongres Świeckich Czcicieli św. Franciszka z Asyżu.
1939 – Od początku wojny mieszkają w klasztorze żołnierze i administracja hitlerowskich Niemiec. W1941 roku Niemcy rekwirują dzwony kościelne. Nie przeszkadzali jednak w sprawowaniu mszy i nabożeństw w kościele, ale zakonnikom pozostawili jedynie dwie cele do zamieszkania. Przełożony klasztoru o. Felicjan Dyka był więziony na Zamku w Lublinie.
1942 – Klasztor zajmuje gestapo i urządza w nim więzienie oraz katownię dla Polaków i Żydów. Mury klasztorne są wzmocnione drutem kolczastym. Więźniowie byli rozstrzeliwani na miejscu w ogrodzie od strony cmentarza miejskiego lub na cmentarzu żydowskim albo wywożeni do Majdanka. Zakonnicy wyrzuceni z klasztoru teraz mieszkając w mieście sprawują nadal w kościele msze i nabożeństwa.
1944-1945 – Po odejściu Niemców w klasztorze instaluje się sowieckie NKWD. Klasztor nadal ma charakter ciężkiego więzienia. Polacy podejrzani o współpracę z antykomunistycznym podziemiem są tutaj przesłuchiwani i torturowani przez okupujących Polskę Rosjan i polskich kolaborantów, funkcjonariuszy sowieckiego terroru.
1945 – Franciszkanie ponownie wracają do klasztoru. Naprawiają zniszczenia, podejmują pracę duszpasterską i szerzą kult Matki Bożej związany z Obrazem Zwiastowania. W latach 1945-1958 w części klasztoru mieści się internat dla męskiej młodzieży licealnej. Z kolei w latach sześćdziesiątych XX wieku klasztor staje się miejscem zamieszkania, odpoczynku i zaangażowania duszpasterskiego dla młodych kapłanów franciszkańskich, którzy podejmują studia specjalistyczne w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.
1982 – Cudowny Obraz Zwiastowania dzięki staraniom o. Anzelma Szteinke – prowincjała i o. Wawrzyńca Stacha – gwardiana zostaje poddany konserwacji w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Kiedy metalowe sukienki oddano do muzeum klasztornego odsłoniło się piękno kazimierskiego Cudownego Wizerunku Maryi z Nazaretu przedstawionej w świętym dialogu z Archaniołem Gabrielem.
1985 – Na skutek sprzyjającej aury ze strony Biskupa Lubelskiego i kurii diecezji lubelskiej zostały podjęte starania o koronację Obrazu Matki Bożej. Miało to miejsce, kiedy ministrem prowincjalnym był o. Wacław Michalczyk, zaś gwardianem i kustoszem Sanktuarium o. Szczepan Pawlik. W oparciu o historyczne kwerendy pisze teksty o kazimierskim Sanktuarium oraz uczestniczy w przygotowaniach do koronacji od strony prawnej – o. Albin Sroka. Misterną koronę dla Matki Bożej przygotował o. Adam Błachut – wikariusz prowincjalny z Magdaleną Piwocką i Rafałem Lisiewiczem czyli zespół krakowskich artystów, konserwatorów i historyków sztuki. Przygotowaniem do koronacji były misje w Kazimierzu i okolicznych parafiach.
31.08.1986 – Odbyła się uroczysta koronacja Cudownego Obrazu koronami papieskimi w Sanktuarium Maryjnym w Wąwolnicy podczas V Ogólnopolskiego Kongresu Maryjnego i Mariologicznego. Zgromadziło się na uroczystości koronacyjnej około 200 tys. wiernych z całej Polski. Koronatorami byli kard. Franciszek Macharski– arcybiskup metropolita krakowski, biskup Bolesław Pylak – ordynariusz lubelski i biskup Bronisław Dąbrowski – sekretarz Episkopatu. Po procesyjnym powrocie Obraz umieszczono w Farze kazimierskiej.
07.09.1986 – Nastąpiła uroczysta intronizacja Obrazu Matki Bożej Pani Kazimierskiej do Sanktuarium. Uroczystościom na Rynku kazimierskim przewodniczył i wygłosił kazanie biskup pomocniczy diecezji lubelskiej, a od 1992 roku biskup diecezji zamojsko-lubaczowskiej – Jan Śrutwa.
28-29.04.1987 – Kazimierskie Sanktuarium nawiedził podczas kolejnej wizyty w Polsce minister generalny Zakonu Braci Mniejszych, Amerykanin i serdeczny przyjaciel polskich franciszkanów – o. John Vaughn.
Od lipca 2020 r. po zmianach kapitulnych Wspólnotę zakonną w kazimierskim klasztorze Braci Mniejszych współtworzą: o. Bernard Jan Potępa OFM – gwardian oraz kustosz Sanktuarium Matki Bożej Zwiastowania, archiwum, biblioteki i muzeum klasztornego, o. Franciszek Szajer OFM – wikariusz klasztoru, moderator powołaniowy i opiekun LSO, o. Rafał Rudziński OFM, sekretarz kapituły, kronikarz i opiekun miejscowej wspólnoty FZŚ oraz br. Ryszard Łukasik OFM – ekonom klasztoru, moderator misyjny i zakrystian.
(Tekst został opracowany na podstawie kwerend archiwalnych o. dr. Albina Sroki OFM oraz jego książek „Sanktuarium Maryjne Franciszkanów Reformatów w Kazimierzu nad Wisłą” – Kraków 1984 i „Sanktuarium Matki Bożej Zwiastowania w Kazimierzu nad Wisłą – Kazimierz 2009.)